تفکر انتقادی، موضوع اکثر بحث‌ها و اندیشه‌ها از زمان حیات فیلسوفان یونان قدیم نظیر افلاطون و سقراط بوده است و همچنان به عنوان موضوع بحث در عصر مدرن مطرح می‌شود. به جراُت می‌توان گفت تفکر انتقادی ضامن پیشرفت زندگی اجتماعی و فردی انسان می‌باشد و کسانی که از این مهارت برخوردار می‌باشند افرادی موفق هستند. البته اگر جامعه‌ای دارای متفکران انتقادی بیشتری باشد آن جامعه نیز موفق‌تر و توسعه یافته‌تر است.
تفکر انتقادی، استعداد خاصی نیست که همراه فرد متولد شود، بلکه این نوع طرز تفکر نیاز به تمرین و تلاش دارد. با وجود اینکه رشد این مهارت در تمام دنیا سرعت شگفت‌انگیزی گرفته است، اما هنوز تعداد زیادی از افراد هستند که نمی‌دانند چگونه باید تفکر انتقادی را در خود پرورش دهند. در ادامه بطور مفصل به تبیین مفهوم تفکر انتقادی و اهمیت آن می‌پردازیم و راهکارهایی برای تمرین و تقویت این مهارت ارائه می‌کنیم.
تفکر انتقادی از لحاظ تکنیکی، نوعی فرآیند ذهنی خوب سازماندهی شده‌ای است که اطلاعات جمع آوری شده از مشاهدات، بازتاب‌ها، تجربیات، ارتباطات و یا منطق را فعالانه و اندیشمندانه بررسی می‌کند و برای راهنمایی باورها و رفتارها آن را به کار می‌بندد.
البته به غیر از تعریفی که گفتیم، برای درک ساده‌تر مفهوم تفکر انتقادی راه دیگری نیز وجود دارد؛ تفکر انتقادی فرآیند آگاهانه از پردازش اطلاعات به شیوه‌ای موثر است تا شما بتوانید همه چیز را بهتر بفهمید و تصمیم‌های بهتری بگیرید و اعتماد بنفس بیشتری پیدا کنید. مهارت تفکر انتقادی نیازمند این است که شما برای تنوع بخشیدن به اطلاعات از ابزارهای عقلانی گوناگون استفاده کنید. پیش از هر چیز، راه‌های مختلف منتقدانه فکر کردن در مورد اطلاعات شامل موارد زیر می‌شود:
اطلاعات جمع آوری شده می‌تواند از چند منبع زیر باشد:
در نهایت، هدف تمام این اطلاعات اثبات و حمایت باورها و رفتارها است.
بعضی‌ها عبارت خاص خود را برای تعریف تفکر انتقادی دارند. آنها تفکر انتقادی را عکس تفکر معمولی می‌دانند. مغز ما در هیچ لحظه‌ای از زندگی، از تفکر باز نمی‌ایستد و این اتفاقی است که به طور اتوماتیک و ناخودآگاه روی می‌دهد. اما شما می‌توانید با استفاده از ابزارهای عقلانی، تفکرتان را آگاهانه‌تر کنید تا به نتایج درست‌تری برسید. این مهارت می‌تواند روی تفکر ناخودآگاه شما نیز اثر بگذارد و این دقیقاً همان چیزی است که برای رشد مغز کودکان نیز بسیار مفید می‌باشد.
شاید اگر این سوال را سرچ کنید، نتایج زیادی به دست بیاورید. همه این توصیه‌ها راه‌های مختلفی برای تمرین تفکر روزانه به شما ارائه می‌کنند، اما انتخاب راه مناسب در میان این همه توصیه و راهکار کار ساده‌ای نخواهد بود. به همین دلیل در این بخش می‌خواهیم راه‌های ساده و موثری برای رشد مهارت تفکر انتقادی به شما توصیه کنیم.
1. سوال‌های اساسی بپرسید
شاید ساده به نظر برسد اما اینطور نیست؛ واقعیت این است که «پرسیدن سوال‌های اساسی» پیچیده‌تر از آن چیزی است که فکر می‌کنید. خیلی از افراد وقتی تفسیر پیچیده‌ای از مشکل‌شان را دریافت می‌کنند دچار سردرگمی می‌شوند و جواب‌های پیچیده و ظریف باعث می‌شود حتی سوال و مسئله اصلی را نیز فراموش کنند. بنابراین با برگشتن به سوال‌های اصلی و اساسی، به طرز فکرتان تمرین بدهید.
اینکه چه چیزی را می‌خواهید بدانید؟ در حال حاضر چه می‌دانید؟ با پرسیدن این گونه سوال‌های ساده و اساسی می‌توانید مسئله را از تمام جهات مشاهده کنید. برخی از بهترین راه‌حل‌ها برای مسائل به خاطر پیچیده بودنشان شگفت انگیز نیستند بلکه در واقع به خاطر سادگی خوشایندی که دارند تعجب برانگیزند. پس یادتان باشد پیش از اینکه به دنبال راه‌حل‌های پیچیده باشید، جواب‌های ساده را جستجو کنید.
2. فرضیه‌های اصلی را زیر سوال ببرید
در تقویت مهارت تفکر انتقادی نکته دیگری که باید به یاد داشته باشید، فرضیه‌های اساسی است. همه ما در مورد اتفاقات پیرامون خودمان، فرضیه‌های زیادی صادر می‌کنیم. در واقع این، شیوه مغز ما برای پردازش اطلاعات است تا بتوانیم زندگی را پیش ببریم. این فرضیه‌ها هستند که زمینه چارچوب انتقادی را فراهم می‌کنند و ما می‌توانیم بر اساس این فرضیه‌ها تصمیم بگیریم و در مورد هر چیزی قضاوت بکنیم. اما اگر تمام باورهای ما اشتباه باشند؟ یا دست کم کاملا ًدرست و حقیقی نباشند چطور؟ در این صورت باید بهتر است همه چیز را زیرورو کنیم و از نو شروع کنیم.
برای اینکه با چنین وضعیتی روبرو نشوید باید فرضیه‌ها را زیر سوال ببرید. به عنوان مثال اگر انیشتین هرگز فرضیه نیوتن درباره قوانین حرکت را زیر سوال نمی‌برد، چه اتفاقی می‌افتاد؟ شاید تمام انسان‌ها با دریافت اشتباهی از حرکت‌ها در دنیا زندگی می‌کردند و علم راه خود را اشتباهی طی می‌کرد. پس می‌توانیم بگوییم طرز فکر انتقادی انیشتین دنیا را نجات داد.
3. غرض و تعصب را کنار بگذارید
لازمه تقویت مهارت تفکر انتقادی بی‌غرض بودن و داشتن دیدی باز است. واضح است که برای یک فرد باریک‌بین و متعصب، فهم دنیا بسیار دشوار و ناخوشایند خواهد بود. پس اگر می‌خواهید مهارت تفکر انتقادی را در خود پروررش دهید یادتان نرود که تعصب را کنار بگذارید. چیزهایی که امروز درست می‌پندارید ممکن است روزی دیگر نادرست از آب در بیایند. ینابراین اگر ذهن‌تان محدود باشد از واقعیت دور خواهید افتاد. یک ذهن بسته پر است از یک سری عقایدها و نگرش‌های انعطاف ناپذیر یا بیزاری از بحث و گفتگو.
اگر می‌خواهید اطلاعات را به درستی پردازش کنید، اول از همه باید تمامی اطلاعات را دریافت کنید و تنها یک ذهن باز اجازه چنین کاری را می‌دهد. البته داشتن ذهن باز به این معنی نیست که باورهایی که تاکنون پذیرفته‌اید را کنار بگذارید و هر نظری را قبول کنید. گاهی اوقات تفکر انتقادی به شما کمک می‌کند تا روی عقایدتان بایستید و از نگرش‌های خود دفاع کنید.
4. گاهی جای علت و معلول‌ها را عوض کنید
دانشمندان ثابت کرده‌اند که برای پیدا کردن راه حل مسائل سخت و دشوار، یک راه معتبر وجود دارد و آن سعی در وارونه کردن هر چیزی است. چیزی که علت به نظر می‌‌رسد می‌تواند خودش معلول باشد و یا بر عکس. از زوایای گوناگون به مسائل نگاه کردن می‌تواند به شما کمک کند تا منتقدانه‌تر فکر کنید و راه حل کارآمدتری پیدا کنید.
به عنوان مثال آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید اول مرغ بوده یا تخم مرغ؟ این سوال نمونه‌ای از وارونه فکر کردن است. روشن است که مرغ، تخم می‌گذارد پس قبل از تخم مرغ بوده است، اما خود مرغ از کجا آمده است؟ از تخم مرغ؟ پس اول تخم مرغ بوده است! بنابراین هر وقت در مورد مسئله‌ای فکر می‌کنید، می‌توانید قضیه مرغ و تخم‌مرغ را به یاد بیاورید.
5. گرایش خودتان را مشخص کنید
عوامل زیادی وجود دارند که می‌توانند زاویه دید و تصمیم‌های ما را تحت تاثیر قرار بدهند. یکی از آنها گرایش خودمان است. قضاوت انسان می‌تواند تحت تاثیر گرایشات خود، ذهنی، عینی و یا گمراه کننده باشد. پس شما باید قبل از فراگرفتن مهارت‌های تفکر انتقادی، گرایش و طرز فکر خودتان را بشناسید. درک و شناخت گرایش خودتان و اینکه این گرایش چه تاثیری روی دریافت شما از اطلاعات خواهد گذاشت، به شما نشان می‌دهد که چگونه مهارت‌های تفکر انتقادی را در خود تقویت کنید.
6. کتاب‌های ارزشمند بخوانید
کتاب می‌تواند همه چیز به ما یاد بدهد. تردیدی در مورد فواید مطالعه برای انسان وجود ندارد و این امر کاملاً درست است که کتاب‌های ارزشمند به ما کمک می‌کنند تا مهارت تفکر انتقادی را فرا بگیریم. زمانی که کتاب می‌خوانید، نه تنها اطلاعات جالب و به درد بخوری دریافت می‌کنید بلکه روش تفسیر و آنالیز این اطلاعات را نیز فرا می‌گیرید. سوال و جواب کردن حین مطالعه می‌تواند مغز شما را تمرین بدهد تا به روشی منتقدانه فکر کنید.
هرگز از بالابردن سطح دانسته‌های خود دست نکشید و سعی کنید افق دیدتان را با مطالعه گسترش دهید. همانطور که اشاره کردیم یک ذهن باریک بین و متعصب نمی‌تواند انتقادی فکر کند، بنابراین مطالعه بیشتر کتاب یکی از بهترین راه‌های تقویت مهارت تفکر نقادانه است.
7. خودتان را جای دیگران بگذارید
همدلی نیز می‌تواند به شما نشان دهد که چگونه مهارت تفکر منتقدانه را کسب کنید. این همدلی می‌تواند از طریق درک بهتر ادبیات و یا تقویت روش‌های مذاکره و گفتگوهایتان باشد. اگر خودتان را جای دیگران بگذارید، بهتر می‌توانید آرمان‌ها، انگیزه‌ها و دنیای درون‌شان را درک و تصور کنید. سپس می‌توانید با استفاده ار اطلاعات به دست آمده دیگران را بهتر درک کنید و روش تفکر خود را دقیق‌تر کرده و تناسب بیشتری با شرایط پیدا کنید.
8. با آدمهای باهوشتر از خودتان معاشرت کنید
برای یاد گرفتن، راهی بهتر از این نیست که از دوستان خود چیزهایی یاد بگیرید. اگر می‌خواهید تفکر منتقدانه داشته باشید، با افراد باهوش دوست شوید و اطراف خود را با آدمهای باهوشتر و زیرک‌تر از خودتان پر کنید تا تجربیات زیادی از زندگی شخصی و ماجراهای آنها به دست آورید. افراد باهوش همیشه راهی موثر برای پردازش اطلاعات دارند و با توجه به نقطه نظرات اساسی و هوشمندانه‌ای که دارند، می‌توانند در هر زمینه‌‌ای موفق باشند. این افراد در مورد تفکر انتقادی قطعاً می‌توانند چیزهای زیادی به شما یاد بدهند.
شما می‌توانید یاد بگیرید که مهارت تفکر انتقادی را در خود پرورش دهید تا تصمیم‌های بهتری را در زندگی بگیرید. البته شما مجبور نیستید تمام وقت و در مورد هر چیزی منتقدانه فکر کنید. در زندگی گاهی اوقات ممکن است دچار لغزش‌هایی در تفسیرها و تعبیرهای‌تان شوید. این مسئله بزرگی نیست. چیزی که مهم است این است که این لغزش‌ها را شناسایی کنید و در آینده از آنها دوری کنید؛ یاد گرفتن از اشتباهات چیزی است که نباید آن را فراموش کرد.
همانطور که گفتیم یاد گرفتن تفکر انتقادی کار ساده‌ای نیست، بلکه پروسه‌ای طولانی است که به صبر و تمرین فراوان نیاز دارد. شاید دو سه هفته طول بکشد تا سه کیلو از وزن خود را کم کنید اما ماه‌ها یا حتی سالها وقت نیاز است تا طرز تفکر خود را عوض کنید و پروسه تصمیم‌گیری و حل مسئله را تحول ببخشید. توصیه می‌کنیم در میان راهکارهای فراوانی که وجود دارد، آن‌هایی را انتخاب کنید که با روحیه و روش شما متناسب باشد. بنابراین اگر طرز فکر انتقادی را یاد بگیرید، تاثیر بزرگی که در زندگی شخصی و اجتماعی شما می‌گذارد را هم خودتان و هم اطرافیان‌تان شاهد آن خواهید بود.
