نوروتراپی رویکردی برای درمان مشکلاتی همچون اضطراب، افسردگی، ناهنجاریهای مغزی و … است که هدف اصلی از انجام آن تغییر حالات مغز میباشد. این اصطلاح شامل نوروفیدبک و بیوفیدبک است که کار بازیابی مغز، ایجاد مهارتهای جدید یا افزایش آمادگی جسمی و بهبود عملکرد مغز از طریق نوعی تمرین مغزی را انجام میدهند. نوروتراپی از تکنیکهای تحریک مغز استفاده میکند، مانند تحریک به وسیله جریان مستقیم (tDCS)، ورود دادههای صوتی و تصویری (AVE یا AVS) و تحریک الکتریکی جمجمه (CES).
در نوروتراپی نحوه تفکر، احساس و عملکرد ما در عملکرد فیزیولوژیکی ما، خصوصاً در سیستم مغزی و عصبی منعکس میشود. مشکلاتی مانند افسردگی و اضطراب هنگامی اتفاق میافتد که مغز در حالتها و الگوهای ناسازگار گیر میکند.
در واقع این الگوهای غیرمفید به نوعی آموخته میشوند، به عنوان مثال شما شرط کردهاید که هنگام رفتن به قطار یا اتوبوس شلوغ، اضطراب و هراس داشته باشید. در این جور مواقع نوروتراپی فرصتی برای یادگیری جدید فراهم میکند و مسیرهای جدید مغزی که به ما بهتر کمک کند، ایجاد میکند.
از آنجا که روان درمانی با یادگیری در ارتباط است، تغییراتی که در آن ایجاد میشود ماندگار میباشد (فراتر از دوره درمانی)، و نوروتراپی به طور کلی ایمن بوده و فقط با حداقل تهاجم است.
همانطور که گفتیم نوروتراپی قصد دارد عملکرد مغز را بهبود بخشد. نوروتراپی برنامههای رایجی که در نظر میگیرد شامل موارد زیر میباشد:
استراتژی نوروتراپی، تغییر و تحریک نورونها است، یعنی تغییر در ساختار و یا عملکرد سلولهای مغزی میباشد. تغییر نوروپلاستیک به نوعی به معنای “بازگرداندن” نورونها میباشد. این تغییر به صورت داخلی و یا خارجی میتواند هدایت شود. روانپزشک و محقق “نورمن دویج” که یک مرجع شناخته شده در زمینه نوروپلاستیک است، در کتاب اخیر خود “روش بهبودی مغز” پنج عنصر بهبودی عصبی را ارائه کرده است :
1. شفابخشی عمومی سلولی
در مواردی که آسیب دیدگی مغزی یا مسمومیت (مثلاً مسمومیت با فلزات سنگین) صورت بگیرد، اولین کاری که باید انجام شود، بازیابی عملکرد کلی سلول در نورونها و نوروگلیاها (که سلولهای پشتیبان مغز هستند) میباشد.
2. تحریک عصبی
دکتر دوید بر این باور است که برای احیای مدارهای مغزی که به حالت خفته تبدیل شدهاند، باید محرکی ایجاد شود. نوروتراپی میتواند محرک مناسبی در این شرایط باشد.
3. مدولاسیون عصبی
مغز میتواند عملکرد خود را تعدیل و فعالیتهای مازاد خود را مهار نماید. دکتر دویج این روش را متعادل شدن یک مغز پر سر و صدا و همچنین بهبود “نسبت سیگنال به نویز” مغز توصیف میکند.
4. آرامش عصبی
همانطور که میدانید خواب برای بهبودی مغز بسیار مهم است. ثابت شده است که در خواب عمیق، مغز نوعی فرآیند پاکسازی سلولی را پشت سر میگذارد.
5. تمایز عصبی و یادگیری
اکنون مغز بهبود یافته در شرایطی است که میتواند یادگیری مجدد عملکردهای از دست رفته را دوباره آغاز نماید. هر فرآیند یادگیری به تغییر نوروپلاستیک نیاز دارد، این موضوع در کتاب اول دکتر دوید با عنوان “مغزی که خود تغییر می کند” صدق میکند.
نوروتراپی میتواند به صورت داخلی یا خارجی هدایت شود، یعنی میتوان گفت دو نوع عصب درمانی به طور گسترده وجود دارد:
1) نوروتراپی مبتنی بر یادگیری، تهویه و آموزش (شامل تغییر نوروپلاستیک با محور داخلی)
بیوفیدبک و نوروفیدبک مثالهای برجستهای از این نمونه میباشند. این روشها شامل، پیشرفت در مهارت یا افزایش “آمادگی مغزی” از طریق ورزش (مانند نوعی تمرین وزنه برداری برای مغز) یا ترکیبی از این دو میباشد.
از نظر پنج عنصر بهبودی نوروپلاستیک دکتر Doidge؛ این نوع از نوروتراپی عمدتاً به مرحله 5 یعنی تمایز عصبی و یادگیری مربوط میشود اما این کار با کمکهای عصبی مدولاسیون و عصب سازی انجام میپذیرد.
2) نوروتراپی مبتنی بر تحریک مغز
در طرح دکتر دایج تحریک عصبی عنصر غالب است، اما این بدان معنا نیست که عناصر دیگر نیز درگیر آن نشوند.
در تحریک مغز، مغز از الگو یا حالت عادت خود خارج میشود (که ممکن است یک الگوی ناسازگار باشد)، در این صورت مغز به طور طبیعی برای خود تنظیمی، یا خود تعدیلی، یا حتی خود درمانی تمایل پیدا میکند به عبارت دیگر تحریک مغز نوعی حالت استرس زا است که از طریق آن، مغز به بهترین شکل ممکن “بهبود مییابد”.
البته این روند ممکن است با یک سری عوارض زودگذر همراه باشد. درست مانند آن که وقتی به ورزشگاه میروید و با بلند کردن وزنهها بر استرس عضلات خود میافزایید و باعث صدمه جزئی آنها میشوید. اما در ساعات و روزهای بعد، عضلات خود را بهبود میبخشند و ممکن است از گذشته هم قویتر شوند (به خصوص اگر تمرین را تکرار کنید).
1) نوروفیدبک و بیوفیدبک
بیوفیدبک روشی درمانی است که برای کنترل آگاهانه اعمال غیرارادی بدن که به صورت ناخودآگاه اتفاق میافتند به کار گرفته میشود، نوروفیدبک میتواند با تمریناتی، بدن را آماده مقابله با شرایطی از جمله اضطراب،ترس و… کند.
نوروفیدبک نوعی بیوفیدبک است که بر اساس اندازهگیری مستقیم فعالیت مغز عمل میکند و به نوعی شبیه EEG میباشد. بیوفیدبک و نوروفیدبک اشکال نوروتراپی با محوریت داخلی هستند، اگرچه ممکن است جلسات تمرینی به خودی خود نوعی تحریک باشد که بر مغز فشار میآورد و “بهبود” را تحریک میکند.
2) تحریک مغز
نوروتراپی مبتنی بر تحریک مغز میتواند در اشکال مختلف صورت بگیرد:
tDCS – تحریک به وسیله ی جریان مستقیم
tDCS شامل اعمال ولتاژ DC (ثابت) در پوست سر است و هدف آن فعالسازی (یا افزایش تحریک پذیری عصبی) یا مهار فعالیت مغز در نقاط تماس میباشد. در این روش شما به دو الکترود احتیاج دارید که بین آنها جریان الکتریکی جریان داشته باشد. یکی از آنها یا هر دو میتوانند روی سر باشند (دومی میتواند در نزدیکی سر باشد، مثلاً روی شانه). همچنین جریان کوچک (حدوداً 1 میلی ولت) را در این شرایط نیز اعمال میکنند.
در اینجا پزشک انتخاب میکند که الکترودها را کجا قرار دهد (و به این ترتیب کدام قسمت از مغز را تحریک کند) و میتواند قطبیت را معکوس کند، بنابراین یا مغز را فعال و یا مهار میکند.
این فناوری بسیار ساده و کمهزینه است. در واقع چندین دستگاه اکنون در بازار موجود است (احتمالاً معروف ترین آن Focus tDCS است.) این روند به طور معمول ممکن است طی یک دوره چند هفته ای چیزی نزدیک به ده جلسه انجام شود.
تحریکات صوتی و تصویری (AVE)
در این روش برای ایجاد تغییراتی در عملکرد مغز از نور و صدا پالس شده استفاده میکنند. پاسخ بستگی به میزان تحریک دارد، به این صورت که امواج مغزی (EEG) ریتم تحریک را دنبال خواهند کرد، به عنوان مثال میزان نور و صدا در قدرت 10 هرتز فعالیت آلفا EEG را تحریک میکند (از آنجا که 10 هرتز در محدوده آلفا است).
براساس شواهد به دست آمده AVE ممکن است تغییراتی در انتقال دهندههای عصبی (به عنوان مثال سروتونین ، اندورفین) و همچنین در جریان خون مغزی ایجاد نماید (که معمولاً در اختلالات مغزی تغییر ایجاد میکند). همچنین AVE میتواند یک وسیله کمکی موثر برای استفاده از بیوفیدبک و نوروفیدبک باشد.
CES – اعمال الکتریسیته متناوب
(CES) به عنوان الکتروتراپی جمجمه یا تحریک الکتروتراپی جمجمه نیز شناخته می شود. این روش تقریبا مانند tDCS عمل میکند، زیرا اعمال یک محرک الکتریکی بر مغز میباشد. اما در این روش به جای استفاده از ولتاژ ثابت، از جریان متناوب استفاده میشود. الکترودها طبعیتاً به لوبهای گیجگاهی وصل میشوند.